Mehmet ÇINAR/ANTALYA, – ESKİ çağlardan beri bahar- yaz mevsim bayramı olarak kutlanan, Hızır ve İlyas’ın her sene bir sefer kavuştuğu gün olduğuna inanılan Hıdırellez, 21 üniversiteden 33 akademisyen tarafından birinci kere kitaba dönüştürüldü. Akdeniz Üniversitesi’nden Doç. Hasret Hoş, ‘Hıdırellez günü konut temizlenmez’, ‘dikiş dikilmez’, ‘gül ağacına para asılır’ ‘hastalar çimenler üzerinde yuvarlanır’ üzere değişik inanış ve ritüellerin tamamını kitapta topladı. Basımı devam edep kitapta, Hıdırellez’in de ortasında bulunduğu Anadolu’daki 31 farklı halk inanışı kültürleri anlatılıyor.
Akdeniz Üniversitesi Turizm Fakültesi öğretim üyesi Doç. Dr. Hasret Güzel’in editörlüğünde ‘Anadolu Halk Kültüründe İnanış ve Ritüeller: Teoriden Pratiğe Kökenleri ve Yansımaları’ kitabı hazırlandı. 5 Mayıs’ı, 6 Mayıs’a bağlayan gecede insanların, bolluk ve rahmetin artması, hastalıkların güzelleşmesi, kısmetlerinin açılması ve dileklerinin gerçekleşmesi için birtakım ritüeller yaptığı Hıdırellez günü de bu akademik bir çalışmayla birinci sefer kitaba dönüştü.
’21 ÜNİVERSİTEDEN 33 AKADEMİSYEN’
Toplumların sahip olduğu inanışlar ve ritüellerin, halk kültürünün yanısıra, somut olmayan kültürel miras alanları olarak tanımlandığını belirten Doç. Dr. Hoş, geçen yıl ‘Hıdırellez günü hangi ritüelleri yapayım’ diye araştırma yaparken bu hususta bir kitap olmadığını fark ettiğini belirterek, “Tam 6 Mayıs 2020’de bu bahisle ilgili bir kitap projesi planladık. Türkiye’de 21 farklı üniversiteden 33 akademisyenin yer aldığı kitapta toplamda 31 kısım ile yalnızca Hıdırellez değil Anadolu’da yaşayan bütün halk inanışı kültürleri, ritüelleri, mistik inançları toparlamaya çalıştık” dedi.
‘UNESCO LİSTESİNDE’
Baskıdaki kitabın bir ay içinde çıkacağını kaydeden Doç. Dr. Hoş, Anadolu topraklarının birçok medeniyete mesken sahipliği yaparken mit, efsane, kutlama, gelenek- görenek, örf ve adetlerin bir ortaya geldiği kültürel zenginliğe de sahip bir coğrafya olduğunu kaydetti. Jenerasyondan nesile aktarılan bu öğelerin, halk kültürü ve birebir coğrafyada yaşayan toplumları birleştirici bir güç olduğunu belirten Doç. Dr. Hoş, Hıdırellez’in ise UNESCO tarafından Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi’nde yer aldığını söyledi.
‘HIZIR KARADA, İLYAS DENİZDE’
Bir mevsim bayramı olan Hıdırellez’in ana karakterlerinin, her sene bir kez buluştuğuna inanılan Hızır ve İlyas olduğunu söyleyen Doç. Dr. Hoş, Hıdırellez’i şöyle anlattı:
“Hızır ve İlyas’ın kavuştuğu gün baharın gelişi olarak kutlanırken, bu gün Hıdırellez günü olarak isimlendirilmiştir. 5 Mayıs’ı, 6 Mayıs’a bağlayan gecede beşerler, bolluk ve rahmetin artması, hastalıkların uygunlaşması, kısmetlerinin açılması ve dileklerinin gerçekleşmesi için birtakım ritüeller yapmaya başlamıştır. Hızır karada sıkıntı duruma düşenlere, İlyas ise denizde zorda kalanlara yardım etmektedir.”
‘HIZIR KİMDİR?’
Halk ortasında Hızır’ın, Ledün İlmi’ne vakıf olan bir peygamber ya da ilham ile Allah’tan gelen bilinmeyen bilgiye sahip olan bir veli olarak anıldığını anlatan Doç. Dr. Hoş, “İnanışa nazaran, âb-ı hayat suyunu içtiği için Hızır ölümsüzdür. Hızır, beklenmedik vakitlerde farklı formlarda insanların karşısına çıkar. Kalbi pak olan insanlara yardım eder. Bolluk, rahmet, sıhhat ve talih dağıtır. Bitkileri yeşertir, hayvanları bereketlendirir. Hastaları güzelleştirir. Kısmetleri açar. Bu özelliklerinden ötürü ‘Hızır üzere imdada yetişmek’, ‘Kul sıkışmayınca Hızır yetişmez’, ‘Hızır uğradı’, ‘Hızır’ın eli değdi’, ‘Yetiş ya Hızır’ üzere deyişlerde halk lisanına yerleşmiştir” dedi.
‘HIZIR KÜLTÜNÜN ÇIKIŞI’
Eski çağlardan beri insanların bahara geçiş devirleri ve tabiatın uyanışını ritüellerle karşıladığını kaydeden Doç. Dr. Hoş, Müslüman ve Hristiyanların birlikte yaşadığı periyotlardaki kültürel etkileşimlere dikkati çekti. Doç. Dr. Hoş, “Halk inanışlarında Circis peygamberle karıştırılan Aziz George ve yaptığı yeterliliklerle anılan Aziz Nikolaos, Hızır kültüyle özdeşleştirilmiştir. Hristiyanlık dünyasında Paskalya ve Aya Yorgi, Yahudilikte Pesah ismiyle anılan mevsim kutlamaları da İslam kültüründe Hızır ve İlyas karakterlerine dair yapılan kutlamalarla birebir misyonu üstlenmiştir” diye konuştu.
‘İNANIŞLAR VE EFSANELER’
Kuran’da Kehf müddetinde Hz. Musa ile ‘kullarımızdan bir kul’ tabiriyle tanımlanan bilgenin, Hızır olarak yorumlandığını da söyleyen Doç. Dr. Hoş, şunları söyledi:
“Tasavvufta Hızır, abdalların reisi olarak anılır. Alevi- Bektaşi kültüründe on iki makam mihmandar postu Hızır’ın olarak görülür. Mevlana’da Şems’i, ikinci Hızır olarak tanımlamıştır. Yahudi efsanesinde Yeşua’ya yoldaşlık eden İlya peygamber, Hızır üzere birtakım gizemli işler yapar. Evliya Çelebi, Seyahatnamesinde, İlyas’ın kara hizmetine, Hızır’ın ise denizde hizmet ettiğini müellif. Gılgamış Destanı’nda kral olan Gılgamış, ölümsüzlüğün otunu arar. Yerini bilen tek kişi ise ebedi hayat süren Utnapiştim’dır ve Hızır ile özdeşleştirilir. Oğuz Kağan Destanı’nda Oğuz Kağan’a bir erkek bozkurt yol kılavuzluğu eder ve kaybolur. Bu kurt, Hızır olarak anılır. İskender efsanesinde ebedi hayat suyunu arayan İskender, balığı canlandıran suyun aktığı çeşmeden su içen aşçısı Andreas’ı çeşmeyi tekrar bulamayınca denize atar. Bu efsanede Andreas, Hızır’ın özellikleriyle anılır. Dede Korkut, Manas Destanı üzere birçok halk anlatılarında da Hızır’ın ismi geçer.”
‘HIDIRELLEZ NASIL KUTLANIR?’
Hıdırellez günü kutlamaları hakkında bilgi veren Doç. Dr. Hasret Hoş, şunları söyledi:
“Öncesinde meskenler temizlenir, kına yakılır, pak kıyafetler hazırlanır. Kimi yörelerde Hızır orucu tutulur. Hıdırellez pilavı, çörek, börek, sütlaç üzere yiyecekler hazırlanır. Hıdırellez günü konut temizlenmez, dikiş dikilmez, tarla sürülmez, çamaşır yıkanmaz, ağaç kesilmez. Hıdırellez günü sabah erkenden pencereler ve kapılar açılarak, rahmet ve sıhhat duaları edilir. Cetlerin mezarları ya da türbeler ziyaret edilir. Bir gün evvelce hazırlanan yiyecekler ile Hızır’ın uğradığı düşünülen Hızır kapısı ismi verilen kale, yatır üzere yerlere yada Hızır’ın İlyas ile buluştuğu düşünülen yeşillik kırlara akrabalar ve komşularla gidilir. Bazen Hızır hakkı için buralarda kurbanlar kesilir. Topluca cümbüşler yapılır, müzikler, maniler söylenir. Tabiatın tekrar canlanması simgeleyen bir ateş yakılır ve üstünden atlanır.”
‘HIDIRELLEZ’İN ENTERESAN RİTÜELLERİ’
Hıdırellez inanış ve ritüellerine örnekler veren Doç. Dr. Hasret Hoş, şöyle sıraladı:
“Bereket ve talih için tepsi içine çeşitli tahıllar, ekmek ve su bırakılır. Gün doğmadan çiçek ve otların üstündeki çiğler toplanarak sütün içine koyup, süt mayalanır. Karınca yuvasından toprak alınıp, toprak kesesi yapılır. Kese mutfağa konur. Dolaplar, yağ kapakları, un çuvalları, kapı, pencere, ambar, cüzdan ve yiyecek kapılarının ağzı bereketli olsun diye açık bırakılır. İçinde para olan keseler gül kısmına asılır. Pencere önlerine para bırakılır. Gül ağacına para asılır. Sonraki gün para alınıp, cüzdana konur ve yıl boyunca harcanmaz. Konutlara yeşil kısımlar ve çiçekler asılır. Köylerde Hıdırellez günü sabah namazı kılınıp, tarlalar dolaşılır ve ambara/depolara gelinip rahmet dilenir. Kuraklık var ise yağmur duası yapılır. Talih ve kısmet açmak için evlenme çağına gelen kızların başlarında kilit açılır, meskende olan sandık kapakları açık bırakılır. Kızların başörtülerine gül yağı dökülür. Tuzlu ekmek pişirilip, bacaya/çatıya bırakılır. Genç kızlar yatarken evlenme niyeti edip yatarlar. Şanslı iseler Hızır hayallerinde evlenecekleri eşlerini gösterir. Yeniden kısmeti kapalı olduğu düşünülen kişi odaya kitlenir. Sabah genci odaya kilitleyen kişi namaz kılıp, kısmeti açılsın diye dua edip evlenmesi istenilen kişinin oda kapısının kilidini açarak uyandırır. Bir diğer ritüelde niyet küpü hazırlanır, evlenmek isteyenler içine takılarından koyar. Küp sabaha kadar gül ağacı tabanında bekletilir. Sonraki sabah maniler ile küp açılır. Makus güçten korunmak ve arınmak için ahır ve konut kapılarına, pencerelere ısırgan otu ya da yeşil bitkiler asılır. Bütün yılın makûs gücünden ve günahlardan arınmak için eski eşyalardan büyük bir ateş yakılır ve üzerinden atlanır. Sağlıklı olmak için sabah erkenden dereye gidip yıkanılır. Dileklerin tutması için dilek tutulan objenin resmi kağıda çizerek bir gül ağacının kısmına asılır. Gün doğmadan dilek kağıtları nehire, denize ve ya dereye atılır. Gül ağacının altına dileği tutulan konut üzere ögelerin maketleri yapılır ya da çizilir. Çocuk sahibi olmak isteyenler beşik yapıp içine bebek bırakır. Dilek tutularak ağaç etrafında dönülür, mum yakılır. Bazen de kıyıda kumların üzerine dileklerin resmi çizilir. Ağaçlara dilekler ile bez kesimleri bağlanır. Sıhhat, şifa ve hoşluk için gül kısmına eşyalar asılır ve sabah giyilir. Hastalar yeşil alanlara çıkarılır, yerde çimenlerin üzerinde yuvarlanır. Hastaların elbiseleri gül koluna asılır. Hıdırellez sabahı su kenarına gidilir, el ve yüz yıkanır. Hastalıklardan kurtulmak için ağaca salıncak kurulup sallanılır. Gece bir kovaya su konur, sabah bu su ile yıkanılır. Çeşitli otlar toplanıp, kaynatılan su ile yıkanılır. Hoşlaşmak ya da bedendeki hastalıklarından kurtulmak için sabah bitkilerin üstünden çiğ toplanır, banyo suyuna karıştırılır. Ya da sabah erkenden yakınlarda bulunan su kaynaklarından su alınır, bu suyla banyo yapılır.”
